Arður nýtingarréttar á auðlindum sé ekki nýttur til að grafa undan tjáningarfrelsinu, fólki, fjölmiðlum og stofnunum

Í ljósi ummæla Ásgeirs Jónssonar Seðlabankastjóra um framgang Samherja, viðbrögð Katrínar Jakobsdóttur forsætisráðherra við þeim ummælum og þeirra miklu umræðu sem hefur verið í íslensku samfélagi undanfarin misseri varðandi samskipti útgerðarfélagsins Samherja við uppljóstrara, fjölmiðla og blaðamenn sem fjallað hafa um fyrirtækið og Seðlabankann og starfsfólk hans sem sinnir eftirlitsstörfum, vill Íslandsdeild Transparency International, samtaka gegn spillingu, koma eftirfarandi á framfæri.

Fyrirtæki sem byggja starfsemi sína og fjárhag á nýtingu auðlindar sem þjóðin á og ríkið úthlutar þeim rétti til að nýta en neitar langflestum öðrum um þann nýtingarrétt, hljóta eðli máls samkvæmt að bera sérstaka samfélagslega ábyrgð. Axli þau ekki þá ábyrgð verða stjórnvöld, sem fara með vald fyrir hönd almennings, að grípa til ráðstafana sem duga til að koma í veg fyrir að arður sem verður til á grundvelli nýtingarréttar á auðlind, sem fólkið í landinu á, sé nýttur til að vega að og grafa undan tjáningarfrelsinu, fólki, fjölmiðlum og stofnunum sem gegna mikilvægu hlutverki við að verja hagsmuni almennings. Það er gert með því að veita þeim aðhald sem hafa mikil og margvísleg áhrif í samfélaginu í krafti auðs, áhrifa og aðgengis að takmörkuðum auðlindum í almannaeign.

Íslandsdeild Transparency International tekur undir áhyggjur Seðlabankastjóra og annarra sem tjáð hafa sig með sama hætti. Framganga Samherja vegna frétta og eftirlits með starfsemi félagsins er langt út fyrir ramma eðlilegra starfshátta. Allt frá árinu 2012 þegar rannsókn Seðlabankans á starfsemi Samherja hófst vegna gruns um brot á gjaldeyrislögum hefur fyrirtækið háð víðtæka herferð gegn stofnununum, fjölmiðlum og einstaka fólki. Fyrirtækið hefur fjármagnað áróðursþætti til birtinga, fjármagnað bókaskrif í áróðurstilgangi og haldið úti fordæmalausu túlkunarstríði á sögunni. Jafnvel á nefndarfundum Alþingis hafa fulltrúar fyrirtækisins sýnt af sér hegðun sem engum er sæmandi. Í Namibíumálinu hefur fyrirtækið brugðist við með samskonar hætti og raunar gefið í. Fulltrúar fyrirtækisins hafa ógnað og njósnað um einstaklinga sem fjallað hafa um málið, kostað áróðursmyndbönd til almennings þar sem hreinum og klárum ósannindum er haldið fram og ítrekað hafa verið leiðrétt. Framganga fyrirtækisins getur ekki talist innan eðlilegra marka. Hér er um að ræða langvarandi stríðsrekstur gegn samfélaginu í krafti arðs vegna þess sérstaka aðgangs sem félagið hefur að nýtingu auðlinda almennings. Nú er mál að linni.

Til að takast megi að halda spillingu niðri er mjög mikilvægt að fyrirtæki sýni þá samfélagslegu ábyrgð að gæta þess sérstaklega að varast spillingu í öllum viðskiptum sínum og að beita sér gegn spillingu með virkum hætti. Þetta er sérstaklega mikilvægt þegar stór og auðug fyrirtæki eiga í hlut sem eru mjög áhrifamikil í samfélaginu í krafti stærðar og fjárhagsstöðu.

Uppljóstrarar, fjölmiðlar og óháðir blaðamenn, eftirlitsstofnanir og starfsfólk þeirra sem stendur vörð um almannahagsmuni eru forsenda þess að mögulegt sé að verja almenning fyrir þeim mikla og margvíslega samfélagslega skaða sem spilling veldur og þeirri ógn sem hún er við heilbrigt lýðræði. Óeðlilegar ásakanir, ógnanir og hefndaraðgerðir gagnvart uppljóstrurum, fjölmiðlafólki og starfsfólki eftirlitsstofnana beinast því alls ekki einungis að þeim einstaklingum sem í hlut eiga heldur öllum almenningi, hagsmunum hans og mikilsverðum réttindum.
Reynslan hvarvetna í heiminum sýnir svo ekki verður um villst að spilling þrífst yfirleitt afar vel þar sem miklar náttúruauðlindir eru og ríki úthluta rétti til nýtingar þeirra. Íslendingar verða því að vera mjög vakandi fyrir því að arður af auðlindum þeirra sé nýttur í þágu þjóðarinnar og alls ekki til að vega að mikilsverðum hagsmunum almennings.

Stöndum saman gegn spillingu.