Spillingin sem læðist

Höfundar: Sigurbjörg Sigurgeirsdóttir og Jón Ólafsson, stjórnarmenn í Gagnsæi  |  Spilling, hvar sem hún viðgengst, er dýr. Rannsóknir sýna að spilling getur komið í veg fyrir að lýðræði sé virt og hún grefur undan réttarríkinu. Spilling getur sóað náttúruauðlindum og valdið umhverfistjóni. Hún skaðar samkeppni og afskræmir eðlileg viðskipta- og markaðstengsl. Spilling er eins konar tæring í samfélagsgerðinni. Hún grefur undan trausti á stjórnmálum og stofnunum samfélagsins. M.ö.o. spilling skapar vandamál sem ekkert samfélag hefur efni á að leiða hjá sér. Til að takast á við þau þarf að beina skipulögðum aðgerðum að rótum vandans. En hverjar eru rætur spillingar?

Í opinberri umræðu gætir tilhneigingar til að skilgreina spillingu þröngt og því gjarnan haldið fram að um einstök tilfelli sé að ræða þar sem óheiðarlegir eða siðlausir einstaklingar eiga í hlut. Mútur og mútuþægni eru dæmi um þrönga og mjög afmarkaða skilgreiningu á spillingu. Seðlabúnt eða pyngja undir borðið er frumstæð og aldagömul birtingarmynd spillingar. Í nútímasamfélagi eru fleiri og margslungnari leiðir til að múta fulltrúum fyrirtækja eða hins opinbera. Leiðir sérhagsmuna, frænd- og vinahygli birtast líka í mörgu öðru en mútum.

Vandinn við þrönga skilgreiningu spillingar er að með henni er horft fram hjá þeirri staðreynd að stjórnsýsla vestrænna ríkja hefur á undanförnum 20-30 árum verið að umbreytast og færast frá miðstýrðu valdi ríkisins yfir í dreifstýrt kerfi markaðshagsmuna. Þetta umhverfi umbreytinga hefur borið með sér nýja og aukna spillingarhvata og freistnivanda í viðskiptum og stjórnmálum. Nýsköpunin í leiðum til að hagnast persónulega á kostnað samfélagsins hefur blómstrað og í raun sett lýðræðislega og pólitíska ábyrgð í uppnám. En um leið og spillingarhvatar hafa aukist, hefur spilling orðið ósýnilegri.

Sníkjulíf á samfélaginu
Þar sem spilling ríkir lifa einstaklingar og hópar sníkjulífi á samfélaginu. Þetta getur verið fólk í opinberum stöðum, þar á meðal kjörnir fulltrúar, en spilling nær einnig til einkageirans að svo miklu leyti sem starfsemi fyrirtækja byggir á trausti almennings. Í þessu flókna umhverfi þrífst ný tegund spillingar, þ.e. lúmsk spilling sem læðist, lætur lítið yfir sér; ekki er nauðsynlegt að lög séu brotin, en túlkun reglna er hagrætt, oft í annarlegum tilgangi. Vísað er til þessarar nýju tegundar spillingar í vestrænum samfélögum sem brots gegn trausti almennings (e. violation of public trust).

Skilgreining á rót þessa vandamáls er hápólitísk. Skilgreiningin gefur ekki aðeins vísbendingu um það til hvers konar aðgerða stjórnvöld þurfa að grípa, heldur afhjúpar hún líka vilja eða viljaleysi til að viðurkenna tilvist spillingar eða spillingarhættu og þar með að aðgerða sé þörf. Afmörkuð og tæknileg skilgreining á spillingu getur leitt til mjög takmarkaðra aðgerða, jafnvel aðgerðaleysis, meðan almennari en um leið lýsandi skilgreining getur gefið vísbendingar um skipulagða nálgun og mismunandi aðgerðir á ólíkum stigum samfélagsins.

Eitt er að skilgreina spillingu; annað að fullyrða að hún viðgangist. Eitt vandamálið þar sem spilling ríkir er að spillt kerfi lætur ekki svo auðveldlega rannsaka sig. Sjúklingur sem hafnar rannsóknum gerir lækninn ráðalausan. Þótt reyndir læknar þekki einkennin og geti greint sjúkdóm án frekari rannsókna er erfitt að réttlæta inngrip nema staðfesta grunsemdir með rannsóknum. Þegar þess er krafist að réttlæta þurfi aðgerðir gegn spillingu með rannsóknum sem sanna tilvist spillingar, er oftast ekkert aðhafst; sjúklingurinn segist vera heilbrigður, en einkennin tala sínu máli. Tæring kerfisins innan frá skapar vantraust á stjórnmálum og stofnunum samfélagsins, misbeiting valds og ábyrgðarleysi fær að viðgangast.

Margar spillingarhættur
Leitin að spillingunni sjálfri er því ekki vísasta leiðin til árangurs. Betur fer á því að hugsa um spillingu á sama hátt og um stefnumótun í lýðheilsumálum sem miðar að því að fyrirbyggja vandamál með því m.a. að bæta umhverfi, auka hreinlæti og breyta mannlegri hegðun sem er undirrót lífsstílssjúkdóma. Í stað þess að leita spillingarinnar er betra að beina sjónum að aðstæðum sem eru líklegar til að hvetja til eða skapa spillingu og spyrja hvernig breyta megi slíkum aðstæðum og lágmarka spillingarhættur. Spillingarhættur í íslensku samfélagi eru margar: smæð samfélagsins, skyldleiki og vinátta innan stjórnkerfis og atvinnulífs, skortur á starfsfólki með viðeigandi þekkingu og þjálfun í stjórnsýslu, óformlegir stjórnarhættir, hraðar og illa ígrundaðar ákvarðanir, óljós stefnumótun og slök eftirfylgni, aðhaldsleysi ráðamanna, veikir fjölmiðlar og óburðugt borgarasamfélag eru kjöraðstæður spillingar í stjórnsýslu nútímans.

Trúverðugleiki er fjöregg opinberrar stjórnsýslu. Til að byggja upp og viðhalda trausti á stjórnmálum og stofnunum samfélagsins þarf að skapa trúverðugleika. Til þess að það sé mögulegt þarf að greina og viðurkenna hætturnar þar sem spilling getur þrifist og gera viðeigandi ráðstafanir til að minnka líkur á og helst fyrirbyggja að spillt hegðun geti viðgengist. Það eitt að aðstæðurnar, sem auka líkur á spilltri hegðun, eru til staðar nægir til að grafa undan trausti á stjórnmálum og stofnunum samfélagsins.

Birtist áður í Fréttablaðinu og á visir.is